رفتارهای کلیِ و پیشنهادی برای بهینه زیستی
پروفسور ایرج احرابی – دکتر اسفندیار ستاری
درجوامع پیشرفته ی کنونی، یکی ازمهمترین عوامل زیان آور برای سلامتی انسان ها پریشانی روانی می باشد. هنگام پریشانی، هورمونی به نام کورتیزول وارد خون می گردد. این هورمون دارای اثرات منفی فراوانی می باشد که برای سلامتی بسیار زیان آور است. اثرات هورمون کورتیزول عبارتند از:
۱. ازدیاد فشار خون
۲. تضعیف سیستم دفاعی بدن
۳. امراض عروقی و قلبی
۴. پوکی استخوان
۵. ابتلا به کم حافظگی
۶. افزایش احتمال ابتلا به نوعی سرطان استخوانی
۷. ازدست دادن کنترل احساسات و واکنش های نا مطلوب
تحقیقات جهت پیشگیری از پیدایش پریشانی های متعدد و ناخوشایند رهنمودهایی را به عنوان سرمشق رفتاری در ۱۰ مورد جهت پیروی ازالگوی رفتار سلامت زیستن بعموم پیشنهاد نموده است. این تحقیقات، بکار بردن این۱۰مورد را درکنش های روزانه تأکید نموده و خاطر نشان می سازد که اثرات مثبت این ۱۰ مورد بر روی رفتاربهزیستی و سلامتی جسمانی مورد تأیید و تبلیغ اکثر تحقیقات علمی قرارگرفته است. ایجاد عادات رفتاری روزانه برای عملکرد این موارد ازپیشنهادات موثق علمی به شمارمی رود. تفسیر این ۱۰ مورد به شرح زیر ارائه میگردد:
۱- سلامت عقلانی
شعور و کنترل فکری درواکنش های رفتاری ازاهمیت خاصی برخورداراست. تفکرعاقلانه قبل ازعمل و پیش بینی نتیجه ی حاصل ازاعمال ، از واکنش های ناشی از بی فکری جلوگیری می نماید. پیش بینی درباره واکنش های رفتاری قبل ازعنوان کردن هر صحبتی و یا اقدام به هرعملی ازخواص تفکر قبل ازعمل است. درهرموقعیت، فکر سلیم در صدد پیشگیری ازواکنش های رفتاری نا پسند وابرازعملکرد متکی به درایت می باشد. معمولا، دراجتماعات خانوادگی و محافل شناخته شده افراد با لقب با فکر ویا بیفکر بودن شناسائی میشوند. تفکر قبل از عمل وپیش بینی درست واکنش بحرف ویا عمل است که القاب با فکر ویا دانا ئی را باشخاص نسبت میدهد.
۲- سلامت احساسی
این مورد مربوط به رفتار برخاسته از احساسات است. اشخاص میبایستی همواره قادربه کنترل احساسات و واکنش های مطلوب ویا نامطلوب مبنی براحساسات خویش باشند. ارائه ی احساسات معقول نمایانگر رفتارعاقلانه بوده و اجتناب از نمایش رفتاری نا معقول و احساسات بی مورد اشاره ایست از قضاوت عجولانه دراختیاراحساسات کنترل نشده. نمایش احساسات سلیم و با کنترل دائم ا فراد برمبنای تفکر عاقلانه درمواجهه با وقعایع بسیارپسندیده و مورد تا ئید میباشد؛ خصوصا هنگام وقایع منفی رجوع بعقل و سیاست مناسب فردی وکنترل کامل احساسات تشنجی بسیار پسندیده میباشد. واکنش مبنی بر احساسات کنترل نشده دریک لحظه ممکن است پیامدهای نامطلوبی در پیش داشته باشد که معمولا پشیمانی در بیش خواهدداشت.
۳- سلامت حرفه
سلامت حرفه ای به دارا بودن شغل سطح بالامربوط نیست، بلکه هرفردی درهر شغلی که دارد، چنانچه با اشتیاق و نهایت صمیمیت وخوش بینی انجام وظیفه نماید وکارکرد خود را مورد رضایت شخصی قراردهد، از انجام وظیفه حرفه ای خویش رضایت خاطر به دست می آورد. به عبارت دیگر، مثبت نگه داشتن حریم فعالیت های حرفه ای ازابتلا به پریشانی شغلی ومنفی نگری کاسته، که این خود باعث ارضاء خاطر و واکنشهای مثبت درمحیط فعالیت های حرفه ای روزانه خواهد بود. همه ی حرفه ها شاید مورد دلخوا ه ایده الی نباشند. جستجو برای شغلی مناسب تر بسیار پسندیده است. لیکن ارضاء روانی درانحام وظیفه ی حرفه ی کنونی امریست که بسلامت درزمان حال کمک میکند.
۴- سلامت اقتصادی
سلامت اقتصادی به معنای درآمد کلان ودارائی زیاد نمی باشد؛ بلکه پیشنهاد این است که افراد درآمد و دارایی خود را عاقلانه اداره نموده وبا رجوع به وضع اقتصادی خویش با مدیریت مدبرانه مصرف نمایند. اجتناب از ریسک های نامطلوب اقتصادی بدون تفکر و پیش بینیِ عواقب نامطلوب و کنترل معقول احساسات و هیجانات هنگام هزینه، موقعیت مطلوب اقتصاد شخصی را حفظ می کند. پیش گرفتن شرایط شخصی وعواقب نامطلوب خود را در گرفتاری های سخت و پر از پریشانی مالی، شاید برای مدتی طولانی قرارمی دهند. هزینه بدون توجه بکل وضعیت اقتصادی مشگل بسیاری از مردم میباشد. کم توجهی به توانائی های اقتصادی فردی همواره با عدم توازن درامد وهزینه مواجه گشته، نتیجتأ مشگلات روحی و روانی ناگواری ایجاد مینماید.
۵- سلامت اجتماعی
منظورازسلامت اجتماعی روابط حسنه با اعضای خانواده، اقوام، دوستان، همکاران وآشنایان درانواع اجتماعات می باشد. روابط سالم گردهمایی های خانوادگی، اقوام ودوستان سبب شادی وخوش گذرانی سالم و مورد نیازبه حساب می آیند. این وابستگی های دلنشین وسالم می تواند در بهبود کیفیت زندگی بسیار مؤثر واقع شوند. وابستگی های سالم و مثبت اجتماعی لازمه ی زیست و مشارکت در جمع بوده وپیامد آینده سازی سالم و شاد دراجتماع رانیزهمراه دارد.
هرفردی علاوه بر روابط خانوادگی ودوستانه دارای مسئولیتهای اجتماعی نیزمی باشد. نا دیده گرفتن مسئولیتهای اجتماعی به مانند آن است که فرد بدیگران اجازه میدهند تا دیگران درنحوه ی زیست و سرنوشت اجتماعی برایشان تصمیم گیری کنند. ما انسان ها دراجتماع زندگی می کنیم وبایستی در تأثیر گذاردن اتفاقات اجتماعی فعالانه شرکت جوئیم. شرکت در فعالیت هایی که سبب بهبود این اجتماع می گردد ویا از وقایع ناپسند در ان جلوگیری می کند از وظایف اجتماعی هرفرد مسئولی بشمار میاید. شانه خالی کردن ازاین مسئولیت ویا زیاده روی دراحساسات اجتمائی سبب بی بند و باری در زیست پر بار زندگی بوده و غالبا، از استحکام اجتماع مبنی بر شراکت ساکنین میکاهد.
۶- سلامتی محیط شخصی
هر فردی دارای یک محیط شخصی و فردی می باشد که کنترل آن با خود اوست. می توان با مراودات، رفت وآمدهای مفرح، شرکت در برنامه های موردعلاقه ، کنترل حضور دیگران در این محیط و اجتناب ازمراودات و درگیری های نامناسب، در ایجاد و کنترل محیط شخصی مطلوبِ خویش همت گمارد. کنترل دائمی محیط شخصی و ورود و خروج افراد و اتفاقات در این محیط، ازوظایف مهم سلامت زیستن پر کیفیت انسان هاست. اکثراأ از دارا بودن این محیط مخصوص بخود نا اگاه بوده و درکنترل صحیح محیط شخصی، ایجاد روابط مورد دلخواه و ایجاد وشرکت درحوادث وتمایلات خود کوتاهی نشان میدهند. دانش دارا بودن محیط شخصی وتقبل کنترل این محیط بنحواحسن می تواند برگ برنده ی زیست مورد رضایت باشد. کنترل دقیق محیط زیست شخصی اجتناب ازدر گیریهای منفی و جلوگیری ایجاد استرس، وپشتیبانی از رفتار سلامت زیستن باشد. مجددا تکرار میشود که اکثر مردم از دارا بودن محیط شخصی خویش نا آگاه بوده ودرحفاظت وامنیت آن کوتاهی وغفلت می کنند. در صورتی که کنترل کامل این محیط صرفاً دراختیار فرد قراردارد وزیست او را مطلوب ویا نا مطلوب می سازد. شناخت این مسئولیت خطیر و اقدامات لازم درحراست ان از وظائف مهم سلامت زیستن بشمار میاید.
۷- اجتناب ازمواد مضر و فعالیت های نا سالم
مواد مخدرنه تنها تأثیرات منفی بر روی سلامتی فرد دارد؛ بلکه معضلات اعتیاد به خانواده وهمزیستانش نیزضربات سنگینی وارد میاورد. نا سلامتی بهداشتی، حرفه ای، خانوادگی و اجتماعی از فرا آورده ها ومشکلات عدیده ای برای شخص، همزیستان، خانواده ودوستان فرد معتاد می باشد. اعتیاد به مواد مخدره، گاهی بقیمت جان فرد معتاد تمام میشود.
ذکر این موضوع نیزضروریست، که گرچه مضرات مصرف دائمی مشروبات الکلی همواره برداده های ناچیز وانی آنها رجحان دارد، اما دربرخی ازفرهنگ ها صرف مشروبات به اندازه ی معقول یک عرف تلقی شده ونا پسند ونا بهنجارمحسوب نمی گردد. اصولا تکرارمکررنوشیدن نوشابه های الکلی منجربه تمایل تکرار و شاید اعتیاد گردد که صرف نظراز معضلات غیر قابل جبران سلامتی، مشگلات اقتصادی، اجتماعی و خانوادگی در پیش خواهد داشت. هر گونه اعتیاد احتیاج به درمان داشته و اثار نا مطلوب این نوع بیماری ها برای مدت مدیدی پس از رهائی ازعادت اعتیادی با فرد باقی خواهد ماند.
۸- سلامت روحی، روانی و یا مذهبی
این مورد مربوط می شود به اعتقادات فردی وارزشهای مورد قبول شخص. درجه ی پایبندی و وابستگی به این اعتقادات بین افراد متفاوت است. اعتقادات وپایبندی بانان بسته به اینکه تا چه حد فرد بمتن اعتقادات وارزش های شخصی وابستگی فکری نشان داده و متعهد به اجرای دقیق آنها باشد. بعبارت دیگر، پایبندی به ارزشها و اعتقادات شخصی تا چه اندازه رفتاراو را وابسته به این اعتقادات، عادات و سبک زندگی تحت الشعاع قرارمی دهد. هم چنین، تا چه اندازه ارزشهای اعتقادی، مورد استعمال روزانه این فرد قرار میگیرند. اعتقادات دو نوع دررفتارانسانها تجلی می کنند. اعتقادات فرهنگی-اجتماعی وارزشهای فردی ودیگری اعتقادات چشم بسته، دال برشستشوی مغزی، خرافی و ازدست دادن شک و تردید در صحت و ثقم اعتقادات. در کل، تفکر پیشرفته لازمه ی زیست معقول و پیشرفت درهمه ی امور می باشد. اعمالِی که مبنی بر شستشوی مغزی، بدون سئوال و تردید به اجرا درمی آیند، گاهی درموقعیت بخصوصی احتیاج به تعبیر پیدا میکنند که فرد را در موقعیت حساسی قرار میدهد.. اعتقاد احساسی درمواردی که ثإثیر مثبت در زیست سالم داشته باشد بسیارموجه تلقی میشوند. ولی در کل، اتکا به فکر، دانش و بینش پیشرفته در محیط مطلوب می تواند اعتقادات معقول را مورد پیروی قرار داده و از واهی گرایی پرهیزشود. هدف اصلی این کتاب بحث درمورد ارزش های فرهنگی، اجتماعی، خانوادگی و مذهبی نمی باشد؛ لیکن تأکیدات درامر بهزیستی تشویق بافکارعاقلانه ودارا بودن وعملکرد الگوئی ارزشهای فردی درزیست روزانه می باشد.
۹- سلامتِ گذراندن اوقات فراغت
اوقات فراغت به زمانی اطلاق میشود که فرد مسئولیتهای حرفه ای، خانوادگی و فردی لازم را انجام داده وبدون مسئولیت زمانی را در اختیارداشته باشد. برهرفردی واجب است تا برنامه های روزانه ی خود را طوری تنظیم نماید که زمانی برای گذران اوقات فراغت برایش باقی بماند. این امر از لزومات زیست سالم بشمار میاید. یکی ازمهمترین عوامل موثردرکیفیت بخشیدن بزندگانی، نحوه ی گذراندن اوقات فراغت می باشد. علم گذران اوقات فراغت درپنج مورد گزارش شده است. این پنج نوع مورد عباتند از:
۱. اوقات فراغت بی برنامه ( بیشتر افراد اکثر اوقات فراغت خود را چنین می گذرانند).
۲. اوقات فراغت اعتیادی (تلویزیون، مواد مخدره، مشروبات الکلی، قمار ودنباله روی در مسائل جنسی و یا تمایلات بی اندازه ی دیگر)
۳. گردهمایی های دوستانه و خانوادگی
۴. شرکت در برنامه ها و اتفاقات اجتماعی
۵. گذران اوقات فراغت با شرکت در برنامه های ورزشی برای سالم سازی و تفریحات مفرح
دو موورد اول گذران اوقات فراغت، بدون برنامه ریزی و به بطالت گذراندن این زمانِ وهم چنین اعتیاد به یک فعالیت ناشایست نتیجه ی منفی و گاهی زیان آور در گذران اوقات فراغت بشمار میایند. عموم میبایستی ازویژه گیهای فراوان کیفی اوقات فراغت اگاهی کامل بدست اورند تا با عملکرد مکرراز محسنات کیفی این زمان پرارزش بر خوردار گردند. دراکثرمواقع این دو نوع گذران اوقات فراغت نا مناسب سبب هدردادن و به دست نیاوردن محسنات روانی لازم از فرصتهای ارزشمند اوقات فراغت گشته و برخی اوقات، این بی توجهی و یا رفتارمعتادانه سبب عواقب زیان آورنا سلامتی می گردند. گاهی زیان های ناشی از بکار بردن نا مطلوب اوقات فراغت، دیگرمراحل مهم زندگانی را تحت الشعاع قرارداده و در حرفه و زیست سالم تأثیرات منفی بجای خواهد گذارد. بهبود کیفیت زندگانی هنگام گذران اوقات فراغت با توجه به سودمندی این اوقات طلائی، بیشترتأکید به سه نوع گذران اوقات فراغت دیگر میباشد. اطلاعات واثق، افراد را تشویق بشرکت فعالانه در بوجود اوردن موقعیت برای سه مورد دیگر گذران اوقات فراغت مینما ید تا در بهره مند شدن ازفوائد کیفیت بخش این دوران درزندگی استفاده ی معقول بعمل اید. این سه مورد احتیاج به آگاهی و دانش ازفوائد گذران مطلوب اوقات فراغت دارد تا با اراده ای راسخ در ایجا د شدن آن اقدام شود. برنامه ریزی مناسب، گذراندن اوقات بیکاری با فعالیت های متعدد حساب شده و موردعلاقه، این زمان را لذت بخش، پر ثمرو مورد رضایت خواهد نمود. این نوع وابستگی مفرح و مفید در بالا بردن کیفی زیست بسیار مؤثراست.
گردهمایی های دوستانه و خانوادگی، شرکت در برنامه ها و اتفاقات اجتماعی، شرکت در برنامه های ورزشی برای سالم سازی و تفریحات مفرح و سالم میتواند نشاط و شادکامی را به زندگی افراد بیافزاید. زیست سالم بدون برنامه های شادی افرین فقط سلامتی با طول عمر خواهد بود. لیکن شاد زیستن در خیلی از مسائل زندگی مؤثر است که یکی از مهمترین انان جلا دادن به گذران اوقات فراغت پر کیفیتی زندگی میباشد..
۱۰- فعالیت های حرکتی ورزشی
ارزشهای واقعی فعالیتهای مناسب حرکتی و ورزشی، تا بحال در سازندگی و برازندگی بهینه زیستی در دوران مختلف زندگی بطورجامع و متکی به توجه به چند رشته ی علمی مطرح نگردیده وارجحیت اثراتش در سلامت زیستن بخوبی مورد بر رسی قرارنگرفته است.
معمولا فعالیتهای ورزشی در سه گروه مشخصه ی ورزشهای رقابتی، ورزش های سالم سازی و ورزشهای تفریحاتی خلاصه میشوند. طرز فکر شرکت در برنامه های فوق تفاوت دارند. در ورزشهای رقابتی و مسابقاتی هدف پیشی گرفتن، بردن و بهتر بودن از دیگران است. هدفمندی فعالیتهای سالم سازی بهترین خود بودن است. فرد چگونه قادر است توانمندی ها و کیفیت های مطلوب جسم خویش را به بهترین نوع رسانه و نگه داری کند. بعبارت دیگر هدفمندی بهترین بودن خود میباشد. در فعالیتهای ورزشی تفریحاتی مقصود لذت بردن انی از شرکت است. اگر چه فعالیتهای ورزشی تفریحی نشاط اور و تا حدی به زیست سالم کمک میکند، لیکن اولویت هدفمندی لذت زمان شرکت است.
بحث در مورد فوائد فعالیتهای ورزشی در توانمند نمودن جسم و سلامت نگه داشتن آن بسیار طولانی میباشد. فقط به این نکته اشاره میشود که ما انسانها در اثر قرن ها تکامل جسمی را به ارث برده ایم که با فعالیتهای مناسب ومکفی توانمند تر و سالمترگردیده و در اثر کم حرکتی توانامندی های آن کاهش یافته و درجه ی اسیب پذیریش افزایش مییابد.